Foto: ze zbiorów MHE / kolekcja Tomasza Kopoczyńskiego
Okolice dzisiejszego Ełku zamieszkiwali od wczesnego średniowiecza Jaćwingowie – plemię bałtyjskie blisko związane z plemionami pruskimi i litewskimi. To być może im zawdzięczamy nazwę Ełk, która mogła oznaczać teren bagienny. Przed podbojem krzyżackim był to obszar słabo zaludniony, ale nie bezludny. Jaćwingowie posiadali na nim swoje osady, warownie i miejsca kultu. Wszystko się zmieniło wraz z nadejściem krzyżaków.
Kolonizacja terenów tzw. Wielkiej Puszczy rozpoczęła się wraz z podpisaniem polsko-krzyżackiego pokoju w Mełnie w 1422 roku. Zasiedlanie okolic dzisiejszego Ełku spowalniały trwające przez cały XV wiek wojny polsko-krzyżackie. Zanim powstała osada Ełk, na wyspie na Jeziorze Ełckim wybudowano zamek. Pierwsze wzmianki o nim pojawiają się w 1398 roku. W tym czasie kilkakrotnie oblegały go wojska polskie, co odbijało się na procesie zagospodarowywania okolicznych ziem. Akt lokacyjny nadał nowej osadzie wielki mistrz krzyżacki Paul von Rusdorf. Dokument z 27 maja 1425 roku określał prawa i obowiązki mieszkańców Ełku. Za zasadźcę Ełku uznaje się Bartosza Bratomila. Pierwszymi mieszkańcami byli prawdopodobnie osadnicy z Mazowsza, potomkowie Prusów i Jaćwingów oraz niemieccy urzędnicy i załoga zamku. Pierwsi mieszkańcy trudnili się myślistwem, bartnictwem i rybołówstwem. Bartosz Bratomil – będący sołtysem otrzymał w osobiste użytkowanie 4 włóki ziemi. W użytkowanie otrzymali także łąkę po obu stronach rzeki Ełk i jezioro Sunowo. Osadzie przyznano 48 włók ziemi, co równało się obszarowi 806,4 ha. Ełk w swoich początkach był osadą o charakterze rolniczym. Bartosz Bratomil pełnił funkcję sołtysa. Do jego uprawnień należało m.in. sprawowanie niższego sądownictwa nad miejscową ludnością. Zobowiązany był także do świadczenia służby wojskowej z gospodarowanych przez niego włók. Mieszkańcy wsi zobowiązani byli z kolei do płacenia podatków na rzecz zakonu, świadczenia usług pocztowych poprzez dostarczanie korespondencji do zamków w Rynie i Giżycku oraz na Mazowsze, a także do dzielenia się częścią zwierzyny upolowanej w tutejszych lasach.
W epoce przednowoczesnej kręgosłup Ełku stanowiła główna ulica wiodąca wzdłuż wschodniego brzegu jeziora. Osada była typową ulicówką, z zabudową rozciągniętą wzdłuż głównej ulicy. Niejako obok osady pozostawał zamek, odizolowany od życia społeczności wiejskiej wodami Jeziora Ełckiego. Swą właściwą rolę sprawował dosyć krótko, bowiem tylko nieco ponad jedno stulecie. W 1525 roku po sekularyzacji zakonu krzyżackiego stracił swe militarne znaczenie i pełnił odtąd rozmaite funkcje administracyjne, będąc siedzibą starostów książęcych, gmachem sądu oraz więzieniem.
Od początku XV do połowy XIX wieku Ełk pozostawał małym miasteczkiem o charakterze rolniczym. Dominowała w nim drewniana zabudowa i z tego względu często nawiedzały go klęski pożaru, z których największe zdarzyły się w 1688 i 1695 roku. Mieszkańcy żyli w swoim mikroświecie odizolowani od głównego nurtu historii, która tylko czasami przypominała o sobie, jak np. w 1656 roku podczas najazdu Tatarów na Prusy Książęce, opiewanego później przez lokalnych poetów jako najtragiczniejsze wydarzenie w dziejach Mazur.
Tekst: Muzeum Historyczne w Ełku
